२१ वैशाख, काठमाण्डौं । पूर्वी नेपालका लिम्बूजातिले नेपाल एकीकरणका बेला गोर्खालीसँग लडेको मात्रै नभई लिम्बुवानलाई सिक्किम र तिब्बतको आक्रमणबाट जोगाएर नेपाल निर्माणमा समेत योगदान पुर्याएको दाबीसहित दुई लेखकले पूर्वी नेपालको इतिहासम्बन्धी पुस्तक बजारमा ल्याएका छन् ।

“हज्शन पाण्डुलिपीमा गोर्खा-खम्बुवान-लिम्बुवान युद्ध” नामक पुस्तक विश्व याक्थुङ मुन्धुम समाजले ल्याएको हो । पुस्तक उदीयमान लेखक अर्जुनबाबु माबुहाङ र उनका सहयोगी भरत तुङघङले लेखेका हुन् । माबुहाङले लिम्बू इतिहास र मुन्धुमबारे विभिन्न पुस्तकहरू लेख्दै आएका छन् ।

हज्शन पाण्डुलिपीभित्रका लिम्बू जातिका सामाग्रीमध्ये खण्ड ८५ जुन शिरिजङ्गा लिपीमा लिम्बू भाषामा लेखिएको लेखोट आजभन्दा १ सय ६६ वर्षअघि जोभानसिं फागो वनेमले दार्जिलिङमा हज्शनलाई बुझाएका थिए । उक्त लेखोटमा गोर्खाविरुद्ध खम्बू (राई), याक्थुङबा (लिम्बू), मुदेम्बा (भोटे), याख्खा, देवान, याम्फु, लोहोरुङ, मेवाहाङहरूले लडेको संघर्षको कथालाई उतारिएको छ ।

नेपालका लागि ब्रिटिश रेजिडेन्स हज्शनले नेपाल र दार्जिलिङ बसाइका क्रममा विभिन्न जातजातिका भाषा, इतिहास, लोक साहित्य संङ्कलन गरे । उनी सन् १८२५ देखि १८५८ नेपाल हुँदै दार्जिलिङमा रहे । उनले यसरी सङ्कलन गरेका सामाग्रीहरूलाई हाल लण्डनस्थित ब्रिटिश लाइब्रेरीमा हज्शन स्क्रिप्ट (पाण्डुलिपी) का नामले सुरक्षित राखिएको छ ।

पुस्तकमा हज्शन पाण्डुलिपीमा लिम्बुका सामग्रीहरू इमानसिं चेम्जोङ, डा. रमेश ढुङ्गेल र बैरागीका काइँलाले पनि अध्ययन गरेको खुलाइएको छ । लेखकद्वयले भने खण्ड ८५ को १ सय ३० देखि १ सय ४९ सम्म लिम्बू भाषामा शिरिजङ्गा लिपीमा लेखिएको लेखोटलाई पाठकले सजिलै बुझ्ने गरी लिम्बू भाषाबाट देवनागरीमा लिप्यान्तरण गरेर नेपालीमा अनुवाद गरेका छन् ।

पाण्डुलिपीमा पाइएका पात्र, स्थान र घटनालाई पुष्टि गर्न लेखकहरू स्थलगत अध्ययनमा भोजपुरको हतुवागढी, अरुण नदी र सभाखोलाको दोभान हुँदै सङ्खुवासभाको धुपु, बाह्रबिसे, सिबुवा-स्वयाबुन, वाना, जलजला, चयनपुरदेखि मादीरामबेनी, ताप्लेजुङको साँबा, पाँचथरको च्याङथापु, नागी, पञ्चमीदेखि इलामसम्म पुगेका छन् । त्यस्तै विजयपुरदेखि धनकुटाको बुढीमोरङसम्म लेखकहरु पुगेका छन् ।

लेखकहरुले पुस्तकको ऐतिहासिकता पुष्टिका लागि आफ्ना कुरा पाठकलाई सजिलै बुझाउन, पुष्टि गर्न स्थलगत अध्ययनलाई बढी जोड दिएका छन् । पुस्तकमा वंशावली, लालमोहोर, सनद, रुक्का, मुद्दामामलाका कागजातहरू सङ्कलन गरिएको छ ।

स्वदेशी इतिहासकार योगीनरहरीनाथ र बाबुराम आचार्यका पुस्तक एवं विदेशी हामिल्टन, रिस्ले जस्ता लेखकका पुस्तक पनि सन्दर्भ सामग्रीमा परेका छन् ।

पुस्तकमा भोजपु्रको हतुवागढीका शासकहरू सुनाहाङ, कर्माहाङ, अटलसिं, बदलसिंहरू वर्तमानमा वालिङ वा वालाहाङ राईका पूर्खाहरू रहेको र जसलाई लिम्बूले वलिङहाङ भनेर भनिएको पुष्टि गरिएको छ । अटलसिं बदलसिंसम्बन्धी लिम्बूवानमा भेटिएका कागजहरू र लोकोक्तिहरू पुस्तकमा समेटिएका छन् ।

खम्बुवानको वास्तविक इतिहासको सुभारम्भ एवं गोर्खा विरुद्ध लड्ने काङशोरेका बारेमा स्व. इमानसिं चेम्जोङले लेखे पनि काङ्शोरेको थातथलो, वंश र सहादत प्राप्त गरेका स्थान पत्ता लगाउन सकेका थिएनन् । यो पुस्तकमा काङशोरे फागो वनेम लिम्बूका पूर्खा रहेको र उनले सङ्खुवासभाको बाह्रबिसे र सभापोखरी गाविसहरूको बाह्रबिसे बजारको सभाखोला र लंकुवाखोलाको दोभानमा गोर्खाली पक्षका रघुराना र याक्थुङबा पक्षका काङशोरेको विशुद्ध लिम्बुुवानको सार्वभौम सत्ताको रक्षार्थ लडेको प्रष्ट्याइएको छ । पुस्तकभित्र सबैभन्दा भरपर्दो तथ्य के छ भने गोर्खाविरुद्ध लड्ने काङ्शोरे र उनका सहयोद्धाहरू जयकर्ण, साङबोत्रे, विरजितरे, मन्जितरे, गंगारेका नामहरू पुस्तकमा भेटिन्छ । पाण्डुलिपीमा युद्ध भएकास्थल नजिक आजसम्म जागिर पाएर बसेका फागो वनेमको बसोबास हुनु, गोर्खालीले फागोलाई माफी दिएको कागज पाइनु, फागो र भोटेको मिलोमतो भएको कागज पाइनु आदि दृष्टान्तले गोर्खाली विरुद्ध फागोको नेतृत्वमा पहिले लिम्बूहरू लडेको र काङशोरेको मृत्यु पश्चात फेरि फागो लिम्बूका नेतृत्व गोर्खालीतिर लागेको देखाइएको छ ।

याङवारकका लिम्बू र सिक्किमका भोटेहरूको गुटले गोर्खा विरुद लडेको पुस्तकमा उल्लेख छ । सो युद्धमा ताप्लेजुङ साँबाका साँबाथरीका लिम्बू सिपाको पनि सहादत भएको पुस्तकमा वर्णन गरिएको छ । पूस्तकभित्र हज्शनको पाण्डुलिपीमा पाइएका स्थानहरू आजसम्म त्यही नामले पुकारिएको पाउनु, पात्रहरूका नामहरू लोकोक्ति, वंशावली, गोर्खाले लिम्बूलाई दिएका सरकारी कागजातहरू र विदेशीले लेखेका पुस्तकमा पाउनुले पाण्डुलिपी ऐतिहासिक दस्तावेजको रुपमा पुष्टि भएको देखाइएको छ ।

लिम्बूहरूले गोर्खाविरुद्ध आफ्नो जातीय सार्वभौमताको रक्षार्थ लडेको र त्यसलगत्तै गोर्खातिर लागेर नेपाललाई तिब्बत र सिक्किमको आक्रमणबाट लिम्बुवानलाई बचाएको देखिन्छ । त्यसैले आजको नेपाल बन्नमा लिम्बू जातिको ठूलो योगदान रहेको पुस्तकमा देखाइएको छ ।